100 lat niemieckiego Werkbundu - Muzeum Architektury

Wiele osiągnięć Werkbundu, takich jak „dobra forma” produktów przemysłowych czy jednolity wizerunek firmy, stały się na całym świecie tak oczywiste, że nikt już nie pamięta, czyjego są autorstwa. Także wystawa wskazująca kierunki rozwoju nowoczesnej architektury, jaką było osiedle Werkbundu Am Weißenhof w Stuttgarcie w 1927 roku czy pierwszy apel w 1959 roku, nawołujący do zwrócenia uwagi na skutki industrializacji i urbanizacji dla środowiska i ekologii oraz kształtowania nowej świadomości wykorzystywania zasobów naturalnych i techniki, są jako inicjatywy Werkbundu niemal nieznane opinii publicznej.

Wystawa, zorganizowana z okazji stulecia istnienia niemieckiego Werkbundu, przedstawia w siedmiu chronologicznie zestawionych działach starania, sukcesy i osiągnięcia jednej z najbardziej znaczących i wpływowych instytucji XX wieku, która wywierała wpływ na życie kulturalne także w innych krajach europejskich.

Już w 1903 roku architekt Fritz Schumacher wraz z kilkoma przyjaciółmi planował szeroko zakrojoną wystawę, która podsumowałaby i zaprezentowała nowe tendencje niemieckiego rzemiosła artystycznego. Powstała w wyniku tych planów i otwarta 12 maja 1906 roku w drezdeńskim Pałacu Wystaw, III Niemiecka Wystawa Rzemiosła Artystycznego była decydującym krokiem na drodze do utworzenia niemieckiego Werkbundu. Już rodzaj i wybór prezentowanych obiektów i przestrzeni odbiegały w znaczący sposób od tego, co dotychczas zazwyczaj pokazywano. Nie pojedyncze przedmioty, lecz cała współczesna rzeczywistość społeczna – od mieszkania robotniczego, przez halę dworcową, aż po wnętrze kościoła – zostały jako równorzędne pokazane obok siebie. Panowało przekonanie, że związane z życiem codziennym zadania zagwarantują celowość wszystkich wytwarzanych przedmiotów i będą zasadniczym warunkiem dla każdej „autentycznej”, „prawdziwej”, a tym samym dopiero „doskonałej” twórczości. W sposób konsekwentny także w dziale „Przemysł artystyczny” poszukiwano zgodnych z duchem czasu form dla wytwarzanych maszynowo produktów masowych – cel, który wydawał się osiągnięty w po raz pierwszy zaprezentowanych, produkowanych maszynowo meblach Richarda Riemerschmida.
Niemal wszyscy artyści biorący udział w wystawie odrzucali naśladownictwo minionych form stylistycznych, odwołując się wyłącznie do współczesności. Tym samym wystawa drezdeńska antycypowała główne idee Werkbundu, toteż już niebawem można było, sięgając pamięcią wstecz, określić ją jako „pierwszą wystawę Werkbundu”. I rzeczywiście, w 1907 roku w zebraniu założycielskim niemieckiego Werkbundu w Monachium wzięło udział szesnastu spośród dziewiętnastu komisarzy wystawy, zaś organizator wystawy, Fritz Schumacher, wygłosił referat wstępny.

Oprócz prezentacji ogólnych tendencji i poszczególnych osiągnięć artystycznych trzecim aspektem powinna być wystawa takich produktów rzemiosła artystycznego, przy których wytwarzaniu nie ręka jest decydująca, lecz maszyna – przemysł artystyczny. (...) Jedno z najważniejszych dzisiejszych zadań kultury polega na tym, aby na właściwe tory skierować tworzenie takich przedmiotów powszechnego użytku, które, produkowane masowo, zdominują popyt, a tym samym gust naszych czasów.
Z programu III Niemieckiej Wystawy Rzemiosła Artystycznego, Drezno 1906

Industrializacja i urbanizacja sprawiły, że od połowy XIX wieku następowały doniosłe zmiany we wszystkich dziedzinach życia. Przeciwko utracie jakości rzemieślniczej i artystycznej przez wytwarzane przemysłowo produkty masowe według określonego wzorca zwrócił się najpierw angielski ruch Arts and Crafts, propagujący powrót do dawniejszych sposobów produkcji. Sztuka i rzemiosło miałyby znów, jak w średniowieczu, zjednoczyć się w gildiach lub warsztatach bez podziału pracy – w jednej osobie. Ruchy reformatorskie, które nastały w Niemczech około 1890 roku, wchłonęły idee z Anglii, zwłaszcza ideę warsztatów i propagowaną przez Williama Morrisa i Johna Ruskina wiarę w moralnie i wychowawczo oddziałującą siłę tworzenia artystycznego. Wzorem dla reformatorów nie była już jednak historia, lecz „życie”, które miało dostarczać wzory i formy dla wszelkiego tworzenia; zamiast zwracać się ku przeszłości, dążyli do ulepszenia wyrobów przemysłowych i form produkcji. Reforma miała się dokonać za pośrednictwem wspólnot produkcyjnych, złożonych z artystów i rzemieślników, w których odpowiednio do wymogów procesu wytwarzania kształtowano przedmiot kierując się jego funkcją, materiałem i konstrukcją. Na miejsce tanich i modnych towarów masowych zjawiły się trwałe produkty wysokiej jakości. Jednolite zasady tworzenia miały prowadzić do odzyskania „harmonijnej kultury”, a robotnik, odsunięty od procesu produkcyjnego przez maszynę, miałby znów odzyskać „radość z pracy”, co wiązało się z nadziejami na złagodzenie napięć społecznych. Na III Niemieckiej Wystawie Rzemiosła Artystycznego w Dreźnie w 1906 roku przedstawiono pierwszy bilans tych dążeń reformatorskich, z których rok później powstał niemiecki Werkbund.

Aby uciec od teraźniejszości i współczesnej brzydoty, Ruskin i Morris skierowali naszą uwagę na piękno dawnych przedmiotów; tym samym jednak ograniczyli praktyczne zastosowanie swoich propozycji i oddziaływanie swych dzieł (...). Semper obwieścił zasadę, którą my dzisiaj rozpoznajemy we wszystkich przejawach nowoczesnego życia: fundamentalna zasada nieuniknionej konieczności wszelkich konstrukcji, form, przedmiotów, fundamentalna zasada nowoczesnego zapatrywania, która nie dopuszcza niczego, co nie byłoby takie, jakie być musi, co nie jawi się inne, niż jawić się musi! (...) Całkowicie skończony przedmiot, stworzony według zasady racjonalnej i logicznej konstrukcji, spełnia pierwszy warunek piękna.
Henry van de Velde, Der neue Stil, 1906

Wystawa, zorganizowana przez Architekturmuseum der Technischen Universität München we współpracy z instytucjami: GTA TU w Darmstadcie, Die Neue Sammlung – Staatliches Museum für angewandte Kunst/Design in der Pinakothek der Moderne w Monachium, Akademie der Künste w Berlinie oraz ifa – Institut für Auslandsbeziehungen w Stuttgarcie.

Muzeum Architektury we Wrocławiu
ul. Bernardyńska 5, 50-156 Wrocław
tel. (+48)(71) 344-82-78/79, 343-36-75
fax. (+48)(71) 344-65-77
e-mail: muzeum@ma.wroc.pl

Czynne:
Wtorek - Sobota 10:00-16:00
Poniedziałek nieczynne
Czwartek 12:00-18:00
Niedziela 11:00-17:00